Księga Koheleta – źródło filozoficznej mądrości
Księga Koheleta, fascynujący tekst biblijny, zajmuje w literaturze dydaktycznej Starego Testamentu miejsce szczególne. Dlaczego? Bo w przeciwieństwie do wielu innych ksiąg biblijnych, Kohelet nie boi się zadawać trudnych pytań o sens ludzkiego istnienia. Tekst powstał prawdopodobnie pod koniec III wieku przed Chrystusem, a jego autor, kryjący się pod imieniem Koheleta (co możemy tłumaczyć jako „przemawiający do zebranych”), dzieli się refleksjami, które nawet po tysiącach lat potrafią przemówić do współczesnego czytelnika.
Słowo „Kohelet” wskazuje na funkcję autora i sugeruje, że był on kimś, kto zabierał głos w zgromadzeniu, przekazując mądrość zebranym słuchaczom. Tekst wyróżnia się na tle innych ksiąg starotestamentowych przede wszystkim tym, że zagłębia się w rozważania filozoficzno-religijne, stawiając fundamentalne pytania o wartość ludzkiego życia. To właśnie z Księgi Koheleta wywodzi się słynny motyw marności (vanitas), wyrażony w pamiętnych słowach „marność nad marnościami – wszystko marność”.
Krótkie streszczenie Księgi Koheleta
Księga Koheleta to filozoficzno-refleksyjny utwór Starego Testamentu, którego autor przedstawia się jako „syn Dawida, król w Jeruzalem”. Podstawowym przesłaniem księgi jest stwierdzenie, że wszystko na tym świecie jest „marnością” (hebel) – ulotne, przemijające, nietrwałe.
Kohelet opisuje swoje poszukiwania sensu i wartości w różnych aspektach życia. Bada mądrość i wiedzę, bogactwo i przyjemności, władzę i sławę, pracę i trud – i dochodzi do wniosku, że żadna z tych rzeczy sama w sobie nie daje trwałego szczęścia ani spełnienia. Świat jawi mu się jako miejsce pełne sprzeczności i niesprawiedliwości, gdzie często złym się powodzi, a dobrzy cierpią.
Mimo tego pozornego pesymizmu, Kohelet nie popada w rozpacz. Zachęca do cieszenia się prostymi przyjemnościami życia – jedzeniem, piciem, towarzystwem bliskich, owocami swojej pracy – widząc w nich dar od Boga. Podkreśla wartość mądrości, która, choć nie rozwiązuje wszystkich tajemnic życia, to jednak pomaga lepiej przez nie nawigować.
Księga kończy się wezwaniem do „bojaźni Bożej” i przestrzegania przykazań jako fundamentu prawdziwej mądrości. Ostatecznie, mimo wszystkich wątpliwości i pytań, Kohelet widzi życie ludzkie jako osadzone w szerszym, boskim planie, który nadaje mu znaczenie, nawet jeśli człowiek nie jest w stanie go w pełni pojąć.
Interpretacje Księgi Koheleta
Księga Koheleta doczekała się wielu interpretacji na przestrzeni wieków, często znacząco różniących się od siebie. Oto kilka najważniejszych kierunków interpretacyjnych:
Interpretacja tradycyjna judaistyczna
W tradycji żydowskiej Księga Koheleta była początkowo kontrowersyjna ze względu na swój pozorny pesymizm i sceptycyzm. Jednak rabini ostatecznie włączyli ją do kanonu, interpretując jej przesłanie jako wezwanie do przestrzegania przykazań Tory. Szczególny nacisk kładli na końcowe wersety księgi, które mówią o bojaźni Bożej i przestrzeganiu przykazań. Według tej interpretacji, Kohelet opisywał marność życia pozbawionego wiary i przestrzegania prawa Bożego.
Interpretacja chrześcijańska
Chrześcijańscy interpretatorzy często widzieli w Księdze Koheleta wyraz ludzkiej kondycji po upadku, ale przed pełnym objawieniem nadziei w Chrystusie. Św. Hieronim i inni Ojcowie Kościoła podkreślali, że księga ukazuje ograniczenia ludzkiej mądrości i potrzebę transcendencji, którą dopełnia dopiero Nowy Testament. W średniowieczu popularna była interpretacja alegoryczna, widząca w Kohelecie figurę Chrystusa zwracającego się do zgromadzenia wiernych.
Interpretacja egzystencjalna
W XX wieku wielu filozofów egzystencjalnych dostrzegło w Kohelecie pokrewną duszę. Jego rozważania o bezsensie, absurdzie, przemijaniu i śmierci rezonowały z tematami poruszanymi przez myślicieli takich jak Albert Camus czy Jean-Paul Sartre. Różnica polega jednak na tym, że Kohelet ostatecznie znajduje oparcie w Bogu, podczas gdy egzystencjaliści często pozostawali przy wizji człowieka rzuconego w obojętny wszechświat.
Interpretacja psychologiczna
Niektórzy współcześni badacze widzą w Księdze Koheleta opis stanu podobnego do depresji lub kryzysu egzystencjalnego. Jego poszukiwania sensu, doświadczenie pustki i ostateczne odnalezienie wartości w prostych przyjemnościach i wypełnianiu powinności mogą być odczytywane jako proces przechodzenia przez kryzys duchowy. Księga opisuje drogę od rozpaczy do akceptacji ograniczeń ludzkiej kondycji.
Interpretacja filozoficzna
Filozofowie widzą w Kohelecie prekursora wielu późniejszych nurtów myślowych. Jego krytyka wiedzy przypomina sceptycyzm, rozważania o czasie przywodzą na myśl filozofię Heideggera, a refleksja nad przemijaniem kojarzy się z egzystencjalizmem. Jednocześnie jego wnioski – aby cieszyć się chwilą i akceptować ograniczenia ludzkiej kondycji – bliskie są stoicyzmowi czy nawet epikureizmowi, choć osadzone w kontekście monoteistycznym.
Interpretacja feministyczna
Niektóre współczesne interpretacje feministyczne zwracają uwagę na problematyczne fragmenty księgi dotyczące kobiet, jak choćby stwierdzenie, że „bardziej gorzka niż śmierć jest kobieta”. Interpretacje te próbują zrozumieć te fragmenty w kontekście historycznym i kulturowym, zwracając uwagę na ogólny ton rozważań Koheleta o trudności znalezienia prawdziwego szczęścia w relacjach międzyludzkich.
Plan wydarzeń w Księdze Koheleta
Księga Koheleta nie ma typowej narracji z sekwencją wydarzeń, jest raczej zbiorem refleksji i rozważań. Można jednak wyróżnić pewną strukturę myślową, którą rozwija autor:
- Wstęp i przedstawienie głównej tezy (1,1-11)
- Kohelet przedstawia się jako syn Dawida, król w Jeruzalem
- Ogłasza swoją główną tezę: „Marność nad marnościami, wszystko marność”
- Wprowadza motyw cykliczności i powtarzalności wszystkiego co ziemskie
- Osobiste poszukiwania Koheleta (1,12-2,26)
- Kohelet opowiada o swoich próbach odnalezienia sensu w mądrości i wiedzy
- Opisuje eksperymenty z przyjemnościami życia i bogactwem
- Dochodzi do wniosku, że wszystkie te dążenia są „gonitwą za wiatrem”
- Refleksja nad czasem i jego znaczeniem (3,1-15)
- Słynny poemat o różnych „czasach” w życiu człowieka
- Rozważania o Bożym planie, który przekracza ludzkie rozumienie
- Wniosek, że człowiek powinien cieszyć się chwilą jako darem od Boga
- Obserwacje dotyczące niesprawiedliwości w świecie (3,16-4,16)
- Kohelet zauważa, że sprawiedliwość często zawodzi w ludzkim świecie
- Opisuje ucisk, samotność i inne formy cierpienia
- Rozważa wartość życia we wspólnocie i współpracy
- Rady dotyczące życia religijnego (5,1-7)
- Wskazówki dotyczące właściwej postawy wobec Boga
- Przestrogi przed pochopnymi obietnicami i pustymi słowami
- Zachęta do szacunku i bojaźni wobec Boga
- Krytyka pogoń za bogactwem (5,8-6,12)
- Kohelet analizuje niedosyt związany z gromadzeniem dóbr
- Opisuje paradoksy bogactwa, które nie daje szczęścia
- Dochodzi do wniosku, że prostota i umiar są lepsze niż gonitwa za więcej
- Rozważania o prawdziwej mądrości (7,1-8,1)
- Kohelet podaje serię maksym i przysłów o wartości mądrości
- Zestawia mądrość z głupotą, pokazując jej wyższość
- Przyznaje jednak, że pełna mądrość pozostaje nieosiągalna dla człowieka
- Stosunek do władzy i autorytetu (8,2-9)
- Rady dotyczące życia pod władzą
- Zachęta do unikania konfliktów z możnymi
- Refleksja nad ograniczeniami ludzkiej władzy
- Tajemnica Bożych wyroków (8,10-9,10)
- Kohelet zauważa pozorne niesprawiedliwości w losach ludzi
- Rozważa tajemnicę śmierci dotykającą wszystkich jednakowo
- Zachęca do pełnego przeżywania życia, gdyż po śmierci nie ma już działania
- Mądrość prakyczna a nieprzewidywalność losu (9,11-10,20)
- Obserwacje o roli przypadku i szczęścia w ludzkim życiu
- Refleksje o niedocenianiu mądrości w społeczeństwie
- Seria przysłów i maksym dotyczących praktycznej mądrości
- Ostatnie rady życiowe (11,1-12,8)
- Zachęta do podejmowania rozsądnego ryzyka
- Wezwanie do cieszenia się młodością, ale pamiętania o odpowiedzialności
- Poetycki opis starości i śmierci
- Epilog i konkluzja (12,9-14)
- Informacje o autorze jako nauczycielu mądrości
- Podsumowanie przesłania księgi
- Ostateczny wniosek: „Bój się Boga i przestrzegaj Jego przykazań”
Ten plan ukazuje rozwój myśli Koheleta, który przechodzi od doświadczenia pustki i marności przez refleksję nad różnymi aspektami życia, by ostatecznie dojść do wniosku, że prawdziwy sens można odnaleźć w bojaźni Bożej, radości z prostych darów życia i wypełnianiu swoich powinności z całego serca.
Kim naprawdę był Kohelet?
Choć tradycja łączy autora Księgi Koheleta z królem Salomonem, współcześni badacze Biblii są zdania, że tekst powstał znacznie później, już w epoce hellenistycznej. Autor przedstawia się jako „syn Dawida, król w Jeruzalem”, co sugeruje powiązanie z dynastią Dawidową, jednak jest to prawdopodobnie zabieg literacki mający nadać tekstowi większy autorytet.
Kohelet ujawnia się jako człowiek doświadczony, który spędził życie na poszukiwaniu mądrości i sensu. Jego perspektywa jest jednocześnie głęboko osobista i uniwersalna – mówi o własnych doświadczeniach, ale formułuje wnioski, które dotyczą kondycji każdego człowieka. Widać w nim kogoś, kto poznał życie z różnych stron – doświadczył bogactwa, przyjemności, sławy, a jednocześnie zachował trzeźwy, niekiedy wręcz sceptyczny osąd rzeczywistości.
A czy ty kiedykolwiek zastanawiałeś się nad sensem wszystkiego, co robisz? Kohelet zrobił to za ciebie wiele wieków temu, a jego wnioski mogą cię zaskoczyć.
Główne przesłanie Księgi Koheleta
W sercu Księgi Koheleta leży słynne stwierdzenie „marność nad marnościami, wszystko marność”. Hebrajskie słowo „hebel” (marność) można przetłumaczyć również jako „para”, „dym”, czy „oddech” – coś, co jest ulotne, nietrwałe, przemijające. To kluczowe pojęcie, które przewija się przez całą księgę jak refren, przypominając o przemijaniu wszystkiego, co ziemskie.
Kohelet podejmuje refleksję nad podstawowymi aspektami ludzkiego życia: mądrością, władzą, pracą, przyjemnościami, bogactwem. Z przenikliwością godną filozofa analizuje każdy z tych elementów, dochodząc do wniosku, że żaden z nich nie daje człowiekowi trwałego spełnienia czy szczęścia. Mądrość, choć cenna, nie chroni przed śmiercią. Bogactwo nie daje bezpieczeństwa. Przyjemności są ulotne. Władza przemija.
Jest w tym pewien paradoks – Kohelet nie nawołuje do porzucenia tych wartości, ale do spojrzenia na nie z odpowiedniej perspektywy. Pokazuje, że ludzkie dążenia nabierają sensu tylko wtedy, gdy człowiek jest świadomy ich ograniczeń i ulotności.
Marność – kluczowy motyw Koheletowych rozważań
„Marność nad marnościami, wszystko marność” – te słowa, otwierające księgę, stały się jednymi z najbardziej rozpoznawalnych cytatów biblijnych. Kohelet stosuje je jako soczewkę, przez którą ogląda ludzkie życie we wszystkich jego wymiarach.
Co ciekawe, hebrajskie słowo „hebel” (marność) pojawia się w Księdze Koheleta aż 38 razy, co pokazuje, jak centralny jest to motyw. Gdy Kohelet mówi o marności, nie chodzi mu jednak o bezsens czy pustkę. Raczej zwraca uwagę na ograniczoność, przemijalność i względność wszystkiego, co ziemskie.
Marność u Koheleta to nie powód do rozpaczy, ale punkt wyjścia do poszukiwania tego, co naprawdę istotne. To wezwanie do życia ze świadomością własnej skończoności i ograniczeń. Wyzwala nas od złudzeń i fałszywych nadziei, które często kierują ludzkim życiem.
Nic nowego pod słońcem
„Nic nowego pod słońcem” – to kolejne słynne stwierdzenie Koheleta. Autor zwraca uwagę na cykliczność i powtarzalność zjawisk w ludzkim świecie. Historia zatacza koło, pokolenia przemijają, ale podstawowe wzorce ludzkich zachowań i wydarzeń pozostają niezmienne.
Ta perspektywa może wydawać się pesymistyczna, ale Kohelet nie próbuje nas zniechęcać. Raczej uczy pokory wobec rzeczywistości i przestrzega przed złudzeniem, że człowiek jest w stanie radykalnie zmienić porządek świata. Wskazuje, że już przed nami ludzie zmagali się z tymi samymi problemami i dylematami, z którymi my się dziś zmagamy.
Zastanówmy się – czy rzeczywiście wynaleźliśmy nowe emocje, nowe pragnienia, nowe relacje międzyludzkie? A może tylko nadajemy nowe nazwy temu, co towarzyszyło ludziom od zawsze?
Mądrość i wiedza według Koheleta
Szczególnie interesujące są rozważania Koheleta na temat mądrości. Jako człowiek, który sam poświęcił życie poszukiwaniu wiedzy i mądrości, dochodzi do wniosku, że nawet one nie dają ostatecznych odpowiedzi ani trwałego szczęścia.
„Bo przy wielkiej mądrości – wiele utrapienia, a kto przysparza wiedzy – przysparza i cierpień” – zauważa Kohelet. Mądrość, choć lepsza od głupoty, nie chroni człowieka przed podstawowymi ograniczeniami ludzkiego losu. Mędrzec, podobnie jak głupiec, musi zmierzyć się ze śmiercią i zapomnieniem.
Jednak mimo tego sceptycyzmu, Kohelet nie odrzuca mądrości. Przeciwnie, pokazuje jej praktyczną wartość: „Mądrość jest lepsza niż siła”, „Mądrość ochrania podobnie jak pieniądz”. Mądrość pomaga człowiekowi lepiej nawigować przez życie, choć nie jest w stanie nadać mu ostatecznego sensu czy zapewnić nieśmiertelności.
Kohelet rozróżnia też między mądrością a wiedzą. Wiedza to informacje, fakty, których można się nauczyć. Mądrość natomiast to głębsze zrozumienie życia, którego nie da się po prostu przyswoić – trzeba je zdobyć przez doświadczenie i refleksję.
Bogactwo i przyjemności ziemskie
Kohelet nie stroni od analizy dóbr materialnych i przyjemności zmysłowych. Sam przyznaje, że nie odmawiał sobie niczego: „Cokolwiek oczy moje pragnęły, nie odmówiłem im. Nie wzbraniałem sercu żadnej radości.”
Jednak po wszystkich doświadczeniach dochodzi do wniosku, że i te rzeczy są „gonitwą za wiatrem”. Bogactwo może przynosić tymczasową satysfakcję, ale nie jest w stanie zaspokoić głębszych ludzkich potrzeb. Może nawet stać się ciężarem: „Słodki jest sen robotnika, czy mało, czy dużo zje, lecz bogaczowi nadmiar nie pozwala spać.”
Co ciekawe, Kohelet nie potępia przyjemności. Wręcz przeciwnie, wielokrotnie zachęca do czerpania radości z prostych rzeczy: „Nie ma nic lepszego dla człowieka, niż żeby jadł i pił, i duszy swojej pozwalał używać szczęścia przy swojej pracy.” Różnica polega na podejściu – przyjemności są dobre, gdy są traktowane jako dar od Boga, a nie cel sam w sobie.
Czas w myśli Koheleta
Jednym z najbardziej znanych fragmentów Księgi Koheleta jest poetycki opis różnych „czasów” ludzkiego życia: „Jest czas rodzenia i czas umierania, czas sadzenia i czas wyrywania tego, co zasadzono…”
Ten fragment ukazuje świat jako miejsce, gdzie wszystkie ludzkie działania i doświadczenia mają swoje właściwe miejsce i czas. Nie ma jednej, uniwersalnej odpowiedzi na pytanie „co należy robić?” – wszystko zależy od okoliczności i momentu.
Kohelet widzi w tym zarówno porządek, jak i tajemnicę. Porządek, bo świat funkcjonuje według pewnych rytmów i cykli. Tajemnicę, bo człowiek nie zawsze jest w stanie zrozumieć, dlaczego dane wydarzenia dzieją się w określonym czasie.
„Bóg uczynił wszystko pięknym w swoim czasie” – pisze Kohelet, sugerując, że za pozornym chaosem i przypadkowością życia kryje się głębszy, boski plan, którego człowiek nie może w pełni pojąć.
Człowiek wobec śmierci
Śmierć jest tematem, który regularnie powraca w rozważaniach Koheleta. Autor nie ucieka od refleksji nad skończonością ludzkiego życia, widząc w niej jeden z najbardziej dobitnych dowodów na „marność” ludzkiej egzystencji.
„Jednaki jest los wszystkich: sprawiedliwego i bezbożnego, dobrego i złego, czystego i nieczystego…” – zauważa Kohelet. Śmierć jest uniwersalnym doświadczeniem, które czeka każdego człowieka, niezależnie od jego zasług, pozycji czy bogactwa.
Ta perspektywa może wydawać się przygnębiająca, ale Kohelet wykorzystuje ją jako argument za pełnym przeżywaniem każdego dnia: „Lepszy jest żywy pies niż martwy lew. Żywi bowiem wiedzą, że umrą, a umarli nic nie wiedzą i już nie ma dla nich żadnej zapłaty, bo pamięć o nich idzie w zapomnienie.”
Świadomość śmierci nie jest dla Koheleta powodem do rozpaczy, ale zachętą do doceniania życia – ze wszystkimi jego radościami i troskami.
Praktyczne rady Koheleta na życie
Mimo filozoficznego charakteru rozważań, Księga Koheleta zawiera też wiele praktycznych rad dotyczących codziennego życia. Kohelet nie jest tylko teoretykiem – jego mądrość ma wymiar bardzo praktyczny.
„Idź, jedz z radością chleb swój i pij w dobrym nastroju wino swoje, bo już Bóg przyjął twe dzieła” – zachęca Kohelet. Ta prosta rada zawiera głęboką mądrość – codzienne przyjemności, takie jak jedzenie i picie, są darem od Boga i należy je przyjmować z wdzięcznością.
Kohelet zachęca również do pracy: „Cokolwiek ręka twoja zdoła uczynić, czyń z całej swojej siły”. Nie jest to pochwała pracoholizmu, ale raczej zachęta do pełnego zaangażowania w to, co robimy, bez względu na to, czy przyniesie to trwałe efekty.
W relacjach międzyludzkich Kohelet radzi unikać konfliktów z możnymi: „Jeśli gniew władcy zapłonie przeciw tobie, nie opuszczaj swego miejsca”. Zaleca również życie we wspólnocie: „Lepiej jest dwom niż jednemu, gdyż mają dobry zysk ze swojej pracy”.
Bojaźń Boża jako fundament mądrości
Mimo wszystkich wątpliwości i pytań, Kohelet nie traci z oczu perspektywy religijnej. Ostatecznie dochodzi do wniosku, że „bojaźń Boża” (czyli głęboki szacunek i zaufanie do Boga) jest fundamentem mądrości.
„Bój się Boga i przestrzegaj Jego przykazań, bo to jest obowiązek każdego człowieka” – brzmi jedno z końcowych stwierdzeń księgi. Kohelet przypomina również o Bożym sądzie: „Bóg przywiedzie każdy czyn na sąd, wszystko, co ukryte, czy to dobre, czy złe”.
Te słowa pokazują, że mimo sceptycyzmu i niepewności, które przewijają się przez księgę, Kohelet nie jest nihilistą ani ateistą. Jego spojrzenie na świat jest ostatecznie zakorzenione w wierze w Boga, który nadaje znaczenie ludzkiemu życiu, nawet jeśli nie zawsze możemy to znaczenie w pełni zrozumieć.
Znaczenie Księgi Koheleta dla współczesnego czytelnika
Co Księga Koheleta może powiedzieć współczesnemu czytelnikowi? Zaskakująco dużo. W świecie, który często oferuje płytkie odpowiedzi i fałszywe obietnice, Kohelet przypomina o ograniczeniach ludzkich dążeń i złudności wielu celów, które sobie stawiamy.
Jego krytyczne spojrzenie na bogactwo, władzę, a nawet wiedzę może być otrzeźwiające w kulturze, która często bezkrytycznie gloryfikuje te wartości. Jednocześnie jego afirmacja prostych przyjemności i codziennych radości przypomina o tym, co naprawdę czyni życie wartościowym.
Refleksje Koheleta nad przemijaniem i śmiercią mogą pomóc nam żyć bardziej świadomie, doceniając każdy dzień jako dar. Jego wątpliwości i pytania pokazują, że wiara nie musi oznaczać braku pytań czy wątpliwości – przeciwnie, może je obejmować i stawać się przez to głębsza.
Uniwersalny przekaz ponad wiekami
Księga Koheleta, mimo że powstała ponad dwa tysiące lat temu, porusza tematy, które pozostają aktualne w każdej epoce. Pytania o sens życia, o to, co czyni je wartościowym, o relację między wysiłkiem a przypadkiem, o sprawiedliwość i niesprawiedliwość – to kwestie, które nurtują ludzi niezależnie od czasu i miejsca.
Czy nie czujesz czasem, że gonitwa za sukcesem, pieniędzmi, uznaniem to jak „gonitwa za wiatrem”? Czy nie zastanawiasz się, jaki jest cel tego wszystkiego? Kohelet zadawał sobie te same pytania i choć nie daje łatwych odpowiedzi, to pokazuje, że samo stawianie tych pytań jest częścią ludzkiego doświadczenia.
Może właśnie w tym tkwi największa wartość Księgi Koheleta – nie w gotowych odpowiedziach, ale w odwadze stawiania trudnych pytań i szukania na nie odpowiedzi, nawet jeśli nie zawsze są one takie, jakich byśmy oczekiwali.
Podsumowanie mądrości Koheleta
Księga Koheleta to fascynujący tekst, który łączy głęboką refleksję filozoficzną z praktyczną mądrością życiową. Jej autor nie boi się kwestionować utartych przekonań i stawiać trudnych pytań o sens ludzkiego istnienia.
Centralnym motywem księgi jest „marność” (hebel) – przemijalność i ograniczoność wszystkiego, co ziemskie. Kohelet analizuje różne aspekty ludzkiego życia: mądrość, bogactwo, przyjemności, pracę, relacje społeczne, i dochodzi do wniosku, że żadne z nich nie daje trwałego spełnienia.
Jednocześnie nie popada w rozpacz czy nihilizm. Zachęca do cieszenia się codziennymi przyjemnościami jako darami od Boga, do sumiennej pracy i życia we wspólnocie. Przypomina o „bojaźni Bożej” jako fundamencie mądrości i o Bożym sądzie jako ostatecznej perspektywie dla ludzkich działań.
Księga Koheleta to tekst paradoksalny – pełen wątpliwości, a jednocześnie zakorzeniony w wierze; sceptyczny wobec ludzkich dążeń, a jednocześnie afirmujący radość życia; świadomy ludzkiej przemijalności, a jednocześnie zachęcający do pełnego zaangażowania w codzienność.
Ta złożoność i niejednoznaczność czyni ją tekstem fascynującym i aktualnym również dla współczesnego czytelnika, który szuka głębszej refleksji nad sensem swojego życia w świecie pełnym zmian i niepewności.
Zobacz także nasze inne artykuły: